30 stycznia 1995 r. Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ) ustanowiło 17 czerwca Dniem Walki z Pustynnieniem i Suszą. Dlaczego najważniejsza organizacja świata postanowiła zająć się tematem pustyń i suszy? Ponieważ w związku z globalnym ociepleniem i zmianą klimatu jest to coraz poważniejszy problem, który dotyka nie tylko kraje posiadające na swoim terenie prawdziwe pustynie, ale także coraz więcej krajów o umiarkowanym klimacie, w tym europejskie. Według raportów ONZ 15% lądów Europy co roku dotyka klęska suszy, a w samej Unii Europejskiej 17% populacji doświadcza negatywnych skutków susz. W Polsce również mamy problem z coraz częstszymi okresami suszy, co dotyka nas wyjątkowo mocno, ze względu na duży wkład rolnictwa w gospodarkę naszego kraju. Ale największy kryzys przeżywa Afryka, ponieważ 44% wszystkich susz z ostatnich 100 lat miało miejsce właśnie na tym kontynencie.
Susza
Ale czym tak właściwie jest susza? Przecież Afryka zawsze była gorąca. Czemu więc mówimy o występowaniu suszy jako zjawiska na tym gorącym kontynencie? Tak naprawdę susza jest złożonym procesem, który można podzielić na cztery fazy. Wszystko zaczyna się od suszy atmosferycznej, którą obserwujemy wtedy, kiedy opady występują zdecydowanie rzadziej, niż wskazuje średnia wieloletnia. Zwiększa to parowanie, zwłaszcza w okresach ciepłych, ponieważ suchsze gleby, lasy i pola łatwiej się nagrzewają i uzyskują wyższe temperatury. Następnie dochodzi do suszy rolniczej, nazywanej również glebową, która występuje wtedy, kiedy wilgotność gleby jest na tyle niska, że rośliny nie są w stanie normalnie i w pełni wegetować. Objawia się mniejszymi plonami, ale także stratami w naturalnych ekosystemach, ponieważ rośliny nie wyrastają na tyle, ile byłyby w stanie przy normalnych ilościach wody. Kolejnym etapem jest susza hydrologiczna, która cechuje się znaczącym spadkiem poziomu wód powierzchniowych, tj. jezior i rzek. Spadek liczony jest względem średniej wieloletniej, najczęściej z 30 lat. Na koniec dochodzi do suszy hydrogeologicznej, kiedy obniżają się poziomy wód podziemnych, co objawia się np. wysychaniem studni. Zatem, odpowiadając na pytanie o Afrykę, ten suchy kontynent też ma obliczone statystyki – średnie sumy opadów, wilgotności i poziomów wód powierzchniowych oraz podziemnych. Do suszy dochodzi wtedy, kiedy wskaźniki te są niższe, niż wynika z wieloletnich średnich.
Pustynnienie
W nazwie tego Dnia występuje również pustynnienie. Jest to proces degradacji ziemi na suchych, półsuchych i okresowo suchych obszarach, wynikający z wielu różnych czynników, w tym ze zmienności klimatu, ale też działalności człowieka. Prawdziwa pustynia może występować tylko na obszarach suchego klimatu, gdzie suma roczna opadów nie przekracza 200 mm. Pustynnienie w okolicach takich miejsc zachodzi poprzez rozrastanie się obszarów z brakiem wody, roślinności i zwierząt. Pustynia może być piaszczysta, ale i żwirowa, skalista, chodzi bowiem o sam brak występowania roślin, odsłonięte skały, brak wody i gleby.
Niestety, zarówno za susze, jak i pustynnienie odpowiada w dużej mierze człowiek. To my spowodowaliśmy wzrost temperatury światowej o 1,5 stopnia Celsjusza w ciągu ostatnich 150 lat. Wycinamy lasy, wydobywamy zasoby naturalne w wielkich kopalniach, niszczymy olbrzymie obszary łąk, wypasając na nich zwierzęta, które wyjadają całą roślinność. A to właśnie ona zatrzymuje procesy pustynnienia. Rośliny akumulują wodę, tworzą ochronną warstwę gleby spowalniającą parowanie i zatrzymują wiatry niosące masy lotnego piachu. Pustynnienie i susze negatywnie wpływają na ekosystemy i bioróżnorodność, niszczą krajobraz, powodują olbrzymie straty finansowe, ale również pogłębiają problemy społeczne. W ciągu ostatnich 40 lat straciliśmy 4,8 mln km2 lądów, co stanowi powierzchnię prawie 15 razy większą niż Polska, a same Stany Zjednoczone obliczyły swoje straty z powodu susz na 250 mld dolarów, czyli o ponad 200 mld złotych więcej niż budżet naszego kraju na cały 2024 rok! Należy jednak też zwrócić uwagę na fakt, że w krajach o suchym klimacie, obowiązek przynoszenia wody do domu spoczywa w większości na kobietach i dziewczynkach, co tylko pogłębia wiele podziałów w społeczeństwie.
Warto też wspomnieć o zjawisku pustynnienia antropogenicznego, które może zachodzić w miejscach, gdzie nie mamy do czynienia z wiecznie suchą i pozbawioną opadów pustynią słownikową. W strefach klimatu umiarkowanego, poprzez intensywne wycinki lasów i wypasanie zwierząt, w wielu miejscach Europy dochodziło do odsłaniania wielkich połaci piachów lodowcowych, które tworzyły kiedyś wielkie mroźne pustynie epoki lodowcowej. Na obszarach tych pada deszcz, wilgotność jest niewiele niższa niż w okolicznych lasach, ale nie występuje roślinność, tworzą się i przemieszczają wydmy piaskowe i dochodzi do spadków wód gruntowych. Dobrym przykładem jest Pustynia Błędowska, powstała przez intensywną eksploatację rud ołowiu i srebra już w XIII w. Przez setki lat ludzie wycinali lasy do budowy sztolni i palenia w piecach hutniczych, a następnie na tych terenach wypasali zwierzęta hodowane do wykarmienia coraz większych górniczych miasteczek. Doprowadziło to do tak silnej erozji gleby, że ukryte wcześniej pod lasem piaski zaczęły się odsłaniać, wysuszać i przemieszczać, tworząc w szczytowym momencie obszar zupełnie piaszczysty i pozbawiony roślinności o powierzchni ok. 150 km2! Dziś, dzięki stopniowemu zalesianiu Pustynia Błędowska ma 33 km2 i stanowi ważny naturalny pomnik przeszłości naszego wpływu na planetę.
Co możemy zrobić?
A co my możemy zrobić, żeby ograniczyć suszę i pustynnienie? Przede wszystkim możemy racjonalizować zużycie wody w naszym domu i ogrodzie, ale także zminimalizować zużycie jednorazowych opakowań. Szacuje się, że w skali świata rocznie zużywa się ok. 330 mld m3 wody! Liczba ta jest olbrzymia, zważywszy na to, że cała ludzkość rocznie potrzebuje mniej niż 6 mld m3 wody tylko do picia!
Więcej informacji
Wiele przykładów oszczędzania zużycia wody można znaleźć w poradniku Dobre Praktyki Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie: https://wody.gov.pl/attachments/article/1523/Jak-kazdy-z-nas-moze-przyczynic-sie-do-oszczedzania-wody.pdf
Powiązane
Dzień Komara, obchodzony 20 sierpnia, jest dniem, który upamiętnia istotne odkrycie dokonane przez brytyjskiego lekarza Sir Ronalda Rossa. Jego badania przyczyniły się do zrozumienia roli samic komarów w przenoszeniu zarodźców malarii, czyli pasożyta rodzaju Plasmodium. Sir Ronald Ross był pionierem w dziedzinie badań nad malarią. Jego badania miały ogromne znaczenie dla rozwoju wiedzy na temat tej choroby i sposobów jej zwalczania. W 1897 r. Ross odkrył, że pasożyty wywołujące malarię rozwijają się w organizmach komarów widliszków z rodzaju Anopheles. To odkrycie miało ogromne znaczenie dla medycyny i walki z malarią.
Komar malaryczny, czyli widliszek, ma 8 mm długości i charakterystyczne małe plamki na swoich przezroczystych skrzydłach. Występuje również w Polsce, jednak na dziś nie ma obawy do rozwinięcia się ogniska malarii w naszym kraju. Malaria występuje i rozwija się w krajach o znacznie cieplejszym klimacie, głównie na obszarach tropikalnych, a największe jej skutki dotykają mieszkańców Afryki. Co roku ponad 220 mln osób zapada na malarię, a ponad pół miliona umiera. W wyniku ocieplenia klimatu poszerza się też granica obszarów, gdzie występuje ryzyko zachorowania na tę chorobę.
Aby zapobiec malarii, istotne jest podjęcie odpowiednich środków profilaktycznych. Przed podróżą do kraju, gdzie występuje ta choroba, należy skonsultować się z lekarzem i poddać szczepieniu przeciw malarii. W przypadku pojawienia się objawów po powrocie z takiego kraju należy jak najszybciej skonsultować się z lekarzem specjalistą. Niestety, w Polsce wciąż brakuje wystarczającej wiedzy lekarzy pierwszego kontaktu na temat diagnozowania i leczenia malarii, co prowadzi do zwiększonego ryzyka śmierci z powodu tej choroby.
Malaria to tylko jedna z wielu chorób przenoszonych przez komary. Inne choroby, takie jak denga, chikungunya czy zika, również są przenoszone przez te owady. Przez to komary są określane najbardziej zabójczymi zwierzętami na Ziemi.
Po co nam komary?
Jednak nie wszystkie komary roznoszą choroby. Szacuje się, że na Ziemi żyje ok. 3500 gatunków komarów i tylko niewielka część z nich żywi się krwią ssaków. Za przenoszenie chorób występujących u człowieka odpowiedzialne są samice komarów z rodzaju Anopheles, Culex i Aedes spp.
Mimo że komary są uciążliwe i znienawidzone, odgrywają bardzo ważną rolę w ekosystemach. Większość gatunków komarów odżywia się nektarem roślin, co czyni je ważnymi zapylaczami. Pomagają rozprzestrzeniać pyłek i wspierają rozmnażanie się wielu roślin. Są również często pożywieniem dla innych owadów, ptaków i ryb.
Komary mogą również pełnić rolę wskaźników ekologicznych. Występowanie lub liczba komarów mogą wskazywać na zmiany w ekosystemie, takie jak zanieczyszczenie wód, nadmierną ilość glonów w pobliskich stawach lub inne czynniki wpływające na jakość środowiska naturalnego. W ten sposób mogą być użyteczne dla naukowców badających zdrowie ekosystemów.
Jak się przed nimi chronić?
Walka z komarami jest trudna i wielu z nas doświadcza frustracji z powodu ukąszeń i swędzącej skóry. Istnieje wiele metod kontroli populacji komarów, w tym stosowanie środków owadobójczych, noszenie odzieży ochronnej, instalacja siatek przeciw komarom w oknach oraz eliminacja miejsce ze stojącą wodą (np. zbiorniki wodne, oczka wodne w ogrodach czy nawet niezakryte beczki z wodą opadową), które mogą służyć im jako miejsca rozrodu.
Ważne jest jednak, aby być świadomym ekologicznego wpływu tych środków na środowisko. Wiele komarów wykształciło odporność na powszechnie stosowane insektycydy, co stwarza wyzwanie w zwalczaniu ich populacji. Dlatego warto rozważyć również alternatywne metody kontroli populacji komarów, takie jak rozmieszczanie w zbiornikach wodnych ryb, które żywią się larwami komarów, czy stosowanie naturalnych repelentów roślinnych, które odstraszają komary. Warto też zwrócić uwagę na ochronę ptaków, takich jak na przykład jerzyki, które skutecznie regulują populację tych owadów.
Ważne jest również edukowanie społeczności na temat środków ochrony przed komarami. Wiedza na temat zachowań komarów, takich jak ich aktywność w różnych porach dnia czy preferencje pokarmowe, może pomóc w podejmowaniu skutecznych działań zapobiegawczych. Należy pamiętać, że ochrona przed komarami nie ogranicza się jedynie do wyeliminowania ukąszeń, ale również do ochrony przed chorobami, które mogą być przenoszone przez te owady.
Więcej informacji
https://pl.wikipedia.org/wiki/Widliszek
https://szczepieniadlapodrozujacych.pl/szczepienia-na-choroby-tropikalne/malaria
https://www.who.int/news-room/questions-and-answers/item/malaria
Zadania tematyczne
Komar – przyjrzyjmy mu się z bliska
Cykl życia komara
Budka dla Jerzyków
Czym jest malaria i gdzie występuje?
Aromatyczne świece przeciw komarom
